Promovendus: Fanny de Swart, f.deswart@pwo.ru.nl
Start: 1 augustus 2014
Instelling: Entréa-Lindenhout
De promotie heeft plaatsgevonden op 24 maart 2021. Voor het proefschrift kijk hier
Het onderzoek 'Groepsdynamica' gaat over de invloed van leerkracht-leerling relaties en sociale status van leerlingen op de ontwikkeling van leerlingen in het speciaal onderwijs.
Aanleiding
Binnen het regulier onderwijs is veel onderzoek gedaan naar de invloed van leerkracht-leerling relaties en sociale status van leerlingen op hun ontwikkeling. Het speciaal onderwijs is echter een heel andere context dan het regulier onderwijs. Leerlingen hebben meestal emotionele- en/of gedragsproblemen en velen hebben een stoornis, zoals een stoornis in het autisme spectrum (ASS), aandachtsproblemen (ADHD) of een oppositioneel-opstandige stoornis (ODD). Daarnaast zitten zij in kleinere klassen, met vooral jongens en een gespecialiseerde leerkracht. Hierdoor zijn resultaten vanuit regulier onderwijs niet zondermeer toepasbaar binnen het speciaal onderwijs. Juist voor deze kwetsbare doelgroep binnen het speciaal onderwijs is het belangrijk inzicht te hebben in de beschermende en belemmerende factoren voor de ontwikkeling. Vanuit dit belang hebben diverse instellingen, verenigd in PI7 Consortium, zich ervoor ingezet dit onderzoek mogelijk te maken en uit te voeren.
Het onderzoek
Gedurende twee schooljaren (vanaf augustus 2014) is op vier meetmomenten data verzameld op 13 scholen voor speciaal onderwijs in heel Nederland. Deelnemers waren in het eerste jaar leerlingen uit groep 6 en 7. Zij zijn gevolgd bij de overgang naar groep 7 en 8. In totaal hebben 586 leerlingen en hun leerkrachten aan het onderzoek deelgenomen. Er is informatie verzameld over onder andere de leerkracht-leerling relatie, het klassenklimaat, de sociale status van leerlingen in hun klas en de sociale -, gedrags- en leerontwikkeling van leerlingen. Onderzoekers van CED-groep, Praktikon en Entrea (en eerder ook OnderwijsAdvies) zijn intensief betrokken bij het onderzoek.
Resultaten
Op basis van de verzamelde data zijn twee studies uitgevoerd. Bij een derde studie die in gevorderd stadium is, is Fanny betrokken als co-auteur. Daarnaast worden de data gebruikt in twee scriptie-onderzoeken.
Studie 1 De leerkracht-leerling relatie en sociale status
Leerlingen baseren hun oordeel over klasgenootjes mede op hoe dit klasgenootje omgaat met de juf of meester (social referencing theory). Daarnaast hebben leerkrachten een actieve rol in het begeleiden van sociale interacties van leerlingen, bijvoorbeeld bij het maken van groepjes.
De resultaten uit ons onderzoek tonen dat leerlingen met een positieve relatie met de leerkracht aan het eind van een schooljaar, halverwege het volgende schooljaar aardiger worden gevonden door klasgenootjes. Deze relatie was er ook in de andere richting, dus leerlingen die aardig worden gevonden door klasgenootjes aan het eind van het schooljaar, hebben een halfjaar later in het volgende schooljaar een betere relatie met de leerkracht. Dit effect was er alleen tussen twee schooljaren en niet binnen een schooljaar. Daarnaast werden leerlingen die meer conflict met de leerkracht hadden, minder aardig gevonden door klasgenootjes een halfjaar later (in een schooljaar en tussen schooljaren). Leerlingen die populair waren in de klas, hadden op een later meetmoment meer conflict met de leerkracht. Een belangrijke uitkomst is dat leerkrachten dus niet alleen actief, maar ook passief invloed hebben op de positie van een leerling in de klas.
Studie 2 Gedragsnormen in de klas en sociale status
Aardig gevonden worden door klasgenootjes is een belangrijke positieve factor voor de ontwikkeling van kinderen. Onderzoek in het regulier onderwijs toont aan dat leerlingen die gedrag laten zien dat meer overeenkomt met de gedragsnormen in de klas, aardiger worden gevonden door klasgenootjes dan leerlingen waarvan het gedrag meer afwijkt van de norm. Leerlingen met probleemgedrag lopen dus een groter risico op afwijzing door leeftijdgenootjes.
Over het algemeen zien we dat ook in het speciaal onderwijs kinderen met veel externaliserend gedrag of aandachtsproblemen, meer afgewezen worden door hun klasgenootjes. De relatie tussen de gedragsnormen en dit gedrag van leerlingen is niet gevonden. De uitkomsten van deze studie wijzen uit hoe belangrijk het is om ook in het speciaal onderwijs oog te hebben voor leerlingen met veel probleemgedrag en de positie die zij hebben in de klas.
Toepassing en toekomst
Alle data voor het onderzoek zijn verzameld en verschillende analyses hebben al plaatsgevonden (zie boven). De komende periode gaat de aandacht uit naar de vraag of de leerkracht-leerling relatie ook heeft op de leerontwikkeling van leerlingen. Met alle informatie die uit de onderzoeken komt, kunnen we leerkrachten informeren en hen zo kennis geven over de invloed van verschillende factoren waar zij als leerkracht invloed op uit kunnen oefenen om de ontwikkeling van leerlingen in het speciaal onderwijs te bevorderen.
Publicaties o.a.
Van Efferen-wiersma, E., Van der Stege, H., Nelen, W., Van Zoest, K., De Swart, F., & Scholte, R. (2017). Vul lekker zelf die vragenlijst in! Kind Adolescent Praktijk, 16(42). https://doi.org/10.1007/s12454-017-0022-x
De Swart, F., Burk, W. J., Nelen, W. B. L., & Scholte, R. H. J. (2019). Peer Preference, Perceived Popularity and the Teacher-Child Relationship in Special Education. Remedial and Special Education.https://doi.org/10.1177/0741932519887506
In voorbereiding
De Swart, F., Scholte, R. H. J., Delsing, M., Burk, W. J., Van der Stege, H., & Van Efferen-Wiersma. The Influence of Classroom Norms on the Relationship between Problem Behavior, Sociometric Popularity and Perceived Popularity in Special Education.
